اروپا و ناکارآمدی «مکانیسم ماشه»

۱۵ دی ۱۳۹۸، ایران در پاسخ به خروج آمریکا از برجام، بازگرداندن و افزایش تحریم‌ها و بی‌تفاوتی اروپایی‌ها در قبال انجام تعهداتشان، آخرین مورد کلیدی از محدودیت‌های عملیاتی خود در برجام، یعنی «محدودیت در تعداد سانتریفیوژها» را کنار گذاشت و گام پنجم و نهایی کاهش تعهدات برجامی را برداشت. بدین ترتیب برنامه هسته‌ای جمهوری اسلامی ایران دیگر با هیچ محدودیتی در حوزه عملیاتی (شامل ظرفیت غنی‌سازی، درصد غنی‌سازی، میزان مواد غنی‌شده و تحقیق و توسعه) مواجه نیست و من بعد برنامه هسته‌ای ایران صرفاً بر اساس نیاز‌های فنی خود پیش خواهد رفت.» پیش از این، ایران در چهار گام، بخش‌های دیگری از تعهدات هسته‌ای در حوزه‌های ذخایر اورانیومی، سقف محدودیت غنی‌سازی، خروج آب‌سنگین از ایران، برداشتن برخی محدودیت‌ها در حوزه تحقیق و توسعه، راه‌اندازی نسل جدید سانتریفیوژ و تزریق گاز به سانتریفیوژ‌های فردو را مورد تجدیدنظر قرار داده بود.

پس‌ازاین اقدام ایران، کشور‌های انگلیس، آلمان و فرانسه روز سه‌شنبه ۲۴ دی ماه با انتشار بیانیه‌ای در بروکسل فعال شدن مکانیسم ماشه را مطرح کردند. طبق سازوکار حل اختلاف گنجانده‌شده در بند ۳۷ برجام، چنانچه هر یک از کشور‌های باقی‌مانده در برجام به این نتیجه برسند که ایران توافق هسته‌ای را نقض کرده، موضوع را به کمیسیون مشترک ارجاع می‌دهند. کمیسیون مشترک برجام ۱۵ روز فرصت دارد تا ادعای کشور شاکی را بررسی و درباره آن تصمیم‌گیری کند. البته این مدت، با اجماع قابل تمدید است. اگر مذاکرات بی‌نتیجه باشد، کمیسیون مشترک می‌تواند موضوع را به یک هیئت سه‌نفره متشکل از ایران، کشور شاکی و عضو مستقل ارجاع دهد. در پایان این فرآیند ۳۰ روزه (که البته می‌تواند با اجماع کشور‌ها تمدید شود) چنانچه موضوع اختلاف، حل‌نشده باقی بماند، شکایت طرح شده به‌عنوان «عدم پایبندی اساسی ایران به تعهدات» در نظر گرفته خواهد شد و کشور شاکی می‌تواند موضوع را به شورای امنیت ارجاع دهد. در ادامه، شورای امنیت باید در خصوص قطعنامه‌ای برای «تداوم لغو تحریم‌ها» رأی‌گیری کند و چنانچه قطعنامه فوق، طی ۳۰ روز به تصویب نرسد، تمام تحریم‌های قبلی به‌طور خودکار علیه ایران اعمال می‌شود. به این سازوکار بازگشت خودکار تحریم‌ها، «مکانیسم ماشه» می‌گویند.

در واقع کشور‌های اروپایی با این اقدام بار دیگر بدعهدی خود در مورد ایران را نشان دادند. البته فرصت سوزی و بدعهدی اروپایی‌ها مربوط به امروز و دیروز نیست و از بدو شکل‌گیری انقلاب اسلامی تاکنون کشور‌های اروپایی پا به‌پای آمریکا در جهت دشمنی با جامعه ایرانی گام برداشته‌اند و در مقاطع مختلف نقش دلالی را ایفا کرده‌اند که در جهت افزایش فشار‌ها بر جمهوری اسلامی ایران باهدف تأمین منافع آمریکا بوده است. کشور‌های اروپایی در تمام عمر برجام هیچ‌یک از تعهدات خود را اجرایی نکردند و از زمان خروج آمریکا از برجام نیز تلاش کرده‌اند جمهوری اسلامی ایران را در ریل تن دادن به شروط دوازده‌گانه دولت دونالد ترامپ قرار دهند.

بیش از یک سال از وعده اروپایی‌ها برای حفظ عملی برجام می‌گذرد و کشور‌های این قاره از اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۷ وعده راه‌اندازی یک کانال مالی ویژه برای تسهیل تجارت با ایران و در واقع دور زدن تحریم‌های آمریکا داده بودند که به بهانه‌های مختلف به تعویق افتاد تا در بهمن‌ماه سال گذشته از سازوکار مالی موردنظر خود با عنوان اینستکس طی یک بیانیه رسمی رونمایی کرد. قرار بر این بود که این کانال با تزریق پول از سوی اروپا آغاز به کار کند، اما تا این لحظه چنین اتفاقی رخ نداده است. تأخیر عامدانه اتحادیه اروپا در ارائه و اجرایی کردن سازوکار مالی ویژه، معلول مذاکرات پشت پرده‌ای است که میان وزرای امور خارجه کشور‌های اروپایی و مایک پمپئو وزیر امور خارجه دولت ترامپ و در قالب «دیپلماسی پنهان» صورت می‌گیرد.
اما آیا فعال شدن مکانیسم ماشه خبر بدی برای ایران است؟ زیاده‌خواهی و میل به کسب امتیازات بیشتر را می‌توان اصلی‌ترین علت برای فعال کردن مکانیسم ماشه توسط کشور‌های اروپایی دانست. وضع محدودیت‌های موشکی، مقابله با دفاع منطقه‌ای ایران و دائمی کردن برخی از محدودیت‌های هسته‌ای از جمله اصلی‌ترین خواسته‌های سه کشور اروپایی است. درواقع این سه کشور به نمایندگی از آمریکا درصدد آن هستند که یک دوراهی را در برابر ایران ترسیم کنند؛ به این معنی که: یا به شورای امنیت می‌روید و تحریم‌ها بازمی‌گردد یا تن به زیاده‌خواهی‌ها داده و عقب‌نشینی‌های جدیدی را متحمل شوید. «توافق برجام» این‌گونه تبدیل به «توافق ترامپ» می‌شود! اما نکته مهم این است که اساساً فعال شدن مکانیسم ماشه چندان تأثیری در تحریم‌های ایران ندارد. نباید فراموش کرد که تحریم‌های شورای امنیت نسبت به تحریم‌های آمریکا دارای اهمیت کم‌تری است. در حال حاضر آمریکا بیشترین تحریم‌های طول تاریخ را علیه ایران وضع کرده است؛ از تحریم کاتسا، آیسا و ویزا گرفته تا تحریم وزیر امور خارجه، تحریم نفتی، بانکی و... به‌این‌ترتیب اگر هر شش قطعنامه شورای امنیت علیه ایران نیز بازگردد، باز هم‌وزنی کم‌تر از تحریم‌های آمریکا دارد؛ بنابراین فعال شدن مکانیسم ماشه عملاً تاثیر چندانی ندارد چراکه به‌عنوان‌مثال بانک مرکزی ایران توسط شورای امنیت سازمان ملل متحد تحریم نشده است.

 

تهدید ایران توسط کشور‌های اروپایی با فعال کردن مکانیسم ماشه در واقع یک تهدید ناکارآمد است؛ چراکه اساساً مشکل اصلی تحریم ایران ارتباط چندانی به تحریم‌های سازمان ملل ندارد. البته نباید در برابر این اقدام کشور‌های اروپایی منفعل بود. در برابر این اقدام سه کشور اروپایی، ایران باید پنج گام اعلام‌شده کاهش تعهدات خود ذیل برجام را عملیاتی کند. در حال حاضر پنج گامی که ایران برداشته صرفاً حالت اعلام موضع داشته است؛ به‌طور مثال باوجود این‌که ایران اعلام کرده که سقف غنی‌سازی را رعایت نمی‌کند، اما تاکنون غنی‌سازی ۲۰ درصد را آغاز نکرده است. به همین جهت دولت باید وارد فاز عملیاتی شده و غنی‌سازی ۲۰ درصد را آغاز کند، تعداد سانتریفیوژ‌های خود را افزایش داده و ذخایر هسته‌ای خود را افزایش دهد. در کنار این اقدامات و مهم‌تر از آن، ایران باید نظارت‌ها و بازرسی‌ها از مراکز هسته‌ای خود را کاهش دهد. این اقدام اولاً مطابق با ماده ۳۶ برجام است که به ایران اجازه داده بخش یا قسمتی از اقدامات خود ذیل برجام را متوقف کند و ثانیاً مطابق با قانون اقدام متناسب و متقابل دولت جمهوری اسلامی ایران در اجرای برجام، مصوب مجلس شورای اسلامی است.